Pensioenschaamte: Belangrijke aanjager van ontwijkend gedrag

Een onaangename psychosociale emotie, noemt Wikipedia ‘schaamte’ – een emotie die optreedt als je afwijkt van je eigen normen of die van anderen. En die schaamte komt geregeld terug in de interviews die we afnemen voor onze onderzoeken naar de manier waarop deelnemers onze dienstverlening beleven. Sommige deelnemers denken bij pensioenvragen: ‘Dat hoor ik eigenlijk te weten.’ Deze gedachte horen we vooral van deelnemers met een academische achtergrond. Mensen die meer beroepsmatig zijn opgeleid, denken vaker: ‘Dat kan of weet ik toch niet’. Je hebt dus verschillende soorten van pensioenschaamte, maar opvallend is dát pensioenschaamte in alle beroepsgroepen en op alle niveaus voorkomt.

Maar eerst: wat is pensioenschaamte precies? Mensen ervaren gêne en schaamte als ze vinden dat ze niet voldoen aan de eigen norm of die van anderen. Pensioenschaamte steekt de kop op wanneer ze iets met hun pensioen moeten doen, om zich vervolgens te realiseren dat ze er eigenlijk te weinig van afweten om zich erin te kunnen verdiepen. En dat voelt niet goed, omdat ze vinden dat ze het wel zouden moeten weten, of denken het toch niet te kunnen begrijpen. De lat leggen ze dus te hoog voor zichzelf. Voldoen ze niet aan hun norm, dan levert dat een negatieve emotie – schaamte – waardoor ze het onderwerp mijden en weer overgaan tot de orde van de dag.

Pensioenschaamte komt bij iedereen voor, bij hoog- én laaggeletterden – of beter: bij hoog- én laaggecijferden. Zo hebben we een onderzoek gedaan bij een groot accountantskantoor, één van de Big Four. Een beroepsgroep die bij uitstek hooggecijferd is. Daar bleek de drempel om de telefoon te pakken en uitleg te vragen over bepaalde keuzes zo mogelijk nog hoger te liggen dan bij andere beroepsgroepen. Want: dit moesten ze toch weten?

Academisch of beroepsmatig opgeleid – pensioenschaamte en het ontwijkend gedrag dat daaruit voortvloeit, komt vaak voort uit het ontbreken van een totaalplaatje. ‘Wanneer weet ik of wat ik zie genoeg is?’, vragen mensen zich af. Ze zien één bedrag, niet het geheel aan inkomsten en uitgaven. Welke uitkeringen er nog meer zijn bijvoorbeeld, wat fiscale consequenties zijn of wat de invloed van een afgeloste hypotheek is. En dat maakt het lastig om grip te krijgen op de materie. Natuurlijk is er mijnpensioenoverzicht.nl dat een mooi overzicht geeft van de opgebouwde pensioenen. Alleen helpt dit niet bij vragen als: ‘Wat kan ik hier straks mee?’, of: ‘Is dit bedrag wel toereikend?’. Brede vragen, die moeilijk specifiek te maken zijn voor deelnemers.

En dat maakt dat pensioenschaamte eigenlijk helemaal niet nodig is. Want het is ook complexe materie. Vrijwel iedereen worstelt met bovenstaande vragen, ongeacht opleidingsniveau en achtergrond, waarvoor niemand zich hoeft te schamen. Pensioenuitvoerders en pensioenuitvoeringsorganisaties zouden hier goed op in kunnen spelen. Door te erkennen dat het complexe materie is, en er zo voor te zorgen dat mensen de lat wat lager voor zichzelf gaan leggen.

Eerlijk is eerlijk, de urgentie om over de eigen pensioenschaamte te stappen is nu nog niet heel groot. In het huidige pensioenstelsel waar de overgrote meerderheid van de arbeidskrachten in vaste dienst nog een DB-regeling heeft, lopen deelnemers geen grote risico’s. Dat is wat anders voor de groeiende groep zzp’ers, zeker de zzp’ers met weinig financiële buffers. Niet voor niets worden die met wrange humor wel ‘zelfstandigen zonder pensioen’ genoemd. Deze mensen kunnen wel degelijk veel last hebben van hun pensioenschaamte. Maar ook deelnemers met een vast dienstverband gaan straks, in het nieuwe pensioenstelsel, meer keuzes voor de kiezen krijgen en nieuwe risico’s lopen. Feitelijk gaat iedereen een stap in het kennisniveau achteruit, waardoor mensen de eigen normen best naar beneden mogen bijstellen.

En als die 2 redenen nog niet voldoende zijn voor de sector om het onderwerp pensioenschaamte op te pakken, is er nog een derde reden. Namelijk dat pensioenschaamte de perceptie van de pensioensector negatief beïnvloedt. Het negatieve gevoel van gêne koppelen mensen aan het pensioen, waardoor het vertrouwen in de pensioensector – dat de laatste jaren al is gedaald – nog verder afneemt. De oplossing? Erken dat pensioen ingewikkeld is en maak pensioenschaamte bespreekbaar.