Nieuwe inzichten vervolg­onderzoek: vormen van keuze­begeleiding maken nauwelijks verschil

Eerst nog even terug naar het vorige onderzoek. Strikwerda onderzocht – samen met zijn collega's Hans Hoeken en Bregje Holleman, TKP en de pensioenuitvoerders PME Pensioenfonds en BPL Pensioen – in hoeverre verschillende vormen van keuzebegeleiding kunnen bijdragen aan het maken van een passende keuze om eerder of later met pensioen te gaan, in hoeverre deelnemers zich beter voorbereid voelen bij keuzebegeleiding én welke verschillen ze ervaren in waardering en begrijpelijkheid. En ook: in hoeverre deze vormen eraan bijdragen deelnemers te activeren voor pensioenkeuzes. 

De vormen van keuzebegeleiding die Strikwerda en collega’s onder deelnemers testte:

1. Voor- en nadelen
   Een tekstblok met de voor- en nadelen van een keuze en dat lijkt op de teksten die mensen nu al in de pensioenpraktijk tegenkomen, bijvoorbeeld op de website van hun pensioenuitvoerder. De tekst is gebaseerd op bestaande bronnen zoals Pensioen 1-2-3 en de aanvraagbrief. En is aangevuld met informatie over waarden als werkprivébalans en werkplezier uit diepte-interviews.
   
2. Waardeverhelderende tool of Value Clarification Method (VCM)
   Deze methode bestaat uit 2 gestandaardiseerde en gevalideerde vragenlijsten die mensen helpen om een beeld te krijgen van hoe ze ervoor staan qua werkprivébalans en werkplezier. Deze informatie geeft belangrijke inzichten voor de pensioenplanner of gesprekken met pensioenconsulent.
   
3. Testimonials
   Testimonials laten zien hoe anderen invulling geven aan hun keuzes en wat hun bedenkingen daarbij zijn. Vanuit de wetenschap is bekend dat mensen effectiever spijt verwerken dan alleen tevredenheid. Daarom valt in de testimonials niet alleen te lezen waarom iemand een bepaalde keuze maakt, maar ook waarom ze daar spijt van hebben. 

Uit dit onderzoek bleek dat deelnemers die de voor- en nadelentekst te zien kregen, zich meer voorbereid voelden dan deelnemers die de waardeverhelderende tool gebruikt hadden en dan die de testimonials te zien kregen. Ook werd de voor- en nadelentekst meer gewaardeerd en begrijpelijker gevonden dan de waardeverhelderende tool. Ook bleek dat de waardeverhelderende tool en de testimonials meer deelnemers stimuleerden om naar een webpagina van de pensioenuitvoerder te gaan met extra informatie over de keuze – een effect dat niet toegeschreven kan worden aan verschillen in het gevoel van voorbereiding, waardering en begrijpelijkheid.

Een oorzaak voor de lagere scores van de waardeverhelderende tool en de testimonials zou kunnen liggen in het feit dat het binnen pensioen vrij ‘nieuwe’ vormen van informatievoorziening zijn. Strikwerda en zijn collega’s wilden onderzoeken of de waardeverhelderende tool en de testimonials meer gewaardeerd zouden worden als ze expliciet geïntroduceerd werden als (nieuwe) vormen van informatievoorziening, mét behoud van de positieve effecten op activatie. 

Ook wilden de onderzoekers een aantal mogelijkheden voor optimalisatie van de waardeverhelderende tool en de vragenlijst onderzoeken, waaronder deelnemers de mogelijkheid geven om in de waardeverhelderende tool hun werk-privébalans en werkplezier te vergelijken met die van andere deelnemers van hun leeftijd. Dit leidde tot een nieuw onderzoek dat Strikwerda en collega’s in juni en juli 2023 uitvoerden met deelnemers van Pensioenfonds PostNL en Pensioenfonds UWV.

Het nieuwe onderzoek leverde verrassende resultaten op. Zo bleek dat deelnemers die de waardeverhelderende tool gebruikt hadden of de testimonials te zien kregen, zich niet minder voorbereid voelden dan deelnemers die de voor- en nadelentekst te zien kregen. Ook waren er geen verschillen meer tussen de waardeverhelderende tool en de voor- en nadelentekst op waardering en begrijpelijkheid. Het positieve effect op activatie was ook verdwenen: de waardeverhelderende tool en de testimonials stimuleerden deelnemers niet méér dan de voor- en nadelentekst om een vervolgstap te zetten. 

Wel was er een ander interessant resultaat te zien. Bij het vorige onderzoek werd aan deelnemers gevraagd welke optie hun voorkeur had, uitgaande van een situatie dat het financieel mogelijk zou zijn om eerder met pensioen te gaan: eerder, later, of op de pensioenrichtdatum. Zo'n 69% van de deelnemers gaf toen aan de intentie te hebben om eerder met pensioen te gaan. Voor het huidige onderzoek hebben Strikwerda en collega's de antwoordoptie 'deeltijdpensioen' bij de vraag toegevoegd. Nu zagen ze dat zo'n 50% van de deelnemers een voorkeur voor eerder met pensioen gaan had, en 20% voor deeltijdpensioen. Dat onderstreept de mogelijke aantrekkelijkheid van deeltijdpensioen. Ook als het voor deelnemers (financieel) mogelijk zou zijn om eerder met pensioen te gaan.

De 2 onderzoeken geven geen eenduidige resultaten die leiden tot concrete aanbevelingen voor de meest geschikte vorm van keuzebegeleiding. Wél delen we graag een aantal verklaringen die de onderzoekers geven op basis van het onderzoek: 

Behoefte aan advies

De waardeverhelderende tool laat deelnemers de situatie zien van vergelijkbare anderen. In het medisch domein volgt vaak aan de hand van zo’n uitkomst een duidelijk advies: ‘optie A of optie B past het best bij u.’ Het zou pensioendeelnemers helpen als er op basis van de waardeverhelderende tool bij pensioenkeuzes ook een concreet advies uitrolt. Dit is bij pensioen lastig omdat er niet zulke duidelijke opties zijn als in het medisch domein. Bovendien speelt nog de vraag hoe ver je van de wet mag gaan met financieel advies. 

Nadenken over waarden kost tijd

Uit medisch literatuuronderzoek blijkt dat de effecten van een waardeverhelderende tool of testimonial vaak pas op een later moment echt duidelijk worden. Omdat het gaat over waarden, gaan mensen er later beter over nadenken. Reflecteren kost tijd. Daarom zou het goed zijn om ook een paar weken nadat ze de tool of de testimonial hebben gekregen, nog eens opnieuw te meten hoe ze erover denken.

Verschil medische keuzes en pensioenkeuzes

Hoewel dit onderzoek gebaseerd is op onderzoeken uit het medisch domein, zien we toch ook grote verschillen. De resultaten kunnen niet zo makkelijk een op een vertaald worden naar het pensioendomein. Zo is er in het medisch domein vaak een duidelijke keuze tussen optie A en optie B. Terwijl pensioenkeuzes vrij diffuus zijn. Ook verschilt de urgentie. In het medisch domein gaat het meestal om een keuze die je binnen een paar weken of maanden moet maken. Bij pensioenkeuzes is de urgentie vaak lager, omdat de te maken keuzes van tevoren verwacht kunnen worden en vaak een lange aanlooptijd hebben.

Hoe nu verder met keuzebegeleiding? Op basis van het onderzoek kunnen we geen aanbevelingen doen voor een bepaald soort keuzebegeleiding. We geven nog wel graag een paar aandachtspunten mee om in gedachten te houden bij het ontwikkelen van passende keuzebegeleiding voor deelnemers.

1. Context bij de cijfers telt
   Uit literatuurstudies blijkt dat het belangrijk is om bij pensioenkeuzes verder te kijken dan de financiële consequenties. Denk aan de waarde die mensen hechten aan bijvoorbeeld de balans tussen werk en plezier. Het is belangrijk om meer te weten over de levenshouding van mensen. Geld is belangrijk, maar hóe belangrijk is heel individueel. Pensioendeelnemers krijgen vaak wel inzicht in pensioenbedragen, maar ze weten niet goed hoe ze die cijfers moeten lezen. Cijfers zijn belangrijk, maar ze hebben context nodig. Bij pensioenkeuzebegeleiding zou dan ook meer aandacht moeten zijn voor andere dan alleen financiële factoren. Denk aan de waarde die mensen hechten aan werk, (groot) wonen, reizen of (luxe) bezittingen.   
   
2. Pensioenkeuze-oriëntatie in plaats van pensioenkeuzebegeleiding
   Uit de reacties die we in het onderzoek van deelnemers kregen, blijkt dat het bij pensioenkeuzes ook gaat om ‘nadenken over alle mogelijkheden’. En dat begint eigenlijk al (ver) voor de daadwerkelijke pensioenkeuzebegeleiding. In plaats van pensioenkeuzebegeleiding zouden we de onderzochte vormen van keuzebegeleiding dan misschien ook beter kunnen typeren als communicatie-interventies voor pensioenkeuze-oriëntatie. Tijdens de pensioenkeuze-oriëntatie nemen deelnemers de ervaringen van anderen mee, verdiepen ze zich in dilemma’s, schatten ze in van welk bedrag ze later denken rond te komen, óf en wanneer ze kunnen stoppen met werken en hoe belangrijk ze werk vinden.
   
3. Individuele informatiebehoefte verschilt
   Wat de toegevoegde waarde is van het soort keuzebegeleiding, verschilt per deelnemer. Iedere deelnemer heeft een andere informatiebehoefte. Sommige deelnemers verdiepen zich graag uitgebreid in de ervaringen van anderen. Anderen willen de cijfers weten, liefst zo concreet mogelijk per specifieke situatie. En zijn niet geïnteresseerd in de ervaringen van anderen. En dan zijn er ook nog mensen die het allemaal wel zien als het zo ver is. Kortom: wat zinnig is voor de een, is dat niet voor de ander. 

De uiteindelijke keuzebegeleiding moet bestaan uit een combinatie van elementen die voldoen aan de behoefte van verschillende deelnemers. Wij raden aan om vooral onderzoek te blijven doen naar de informatiebehoefte van de verschillende deelnemers. En naar elementen in de keuzebegeleiding die kunnen bijdragen aan het betekenisvol communiceren met deelnemers. Hierbij loont het om te leren van andere domeinen, zoals het medische domein.